Morfologie
Het Oeigoers is, net als veel andere Turkse talen, een agglutinerende taal. Dit houdt in dat er veel verschillende suffixen achter een woordstam geplakt kunnen worden. Naast dat een woord veel van suffixen kan dragen, zijn er ook nog meerdere oppervlaktevormen van één suffix mogelijk. Dit komt door de (mede)klinkerharmonie, en staat uitgelegd onder het kopje Fonologie. De standaardwoordvolgorde is subject-object-werkwoord, zoals we die in het Nederlands kennen van bijzinnen. Een uitgebreid boek is geschreven over de morfologie van het Oeigoers door Hämit Tömür (1987). Deze pagina zal hieruit de meest belangrijke en opvallende aspecten toelichten.
Zelfstandige naamwoorden Doordat het Oeigoers een agglutinerende taal is zijn er ontzettend veel suffixen die worden toegevoegd aan zelfstandige naamwoorden, waar in het Nederlands men meerdere woorden voor zou gebruiken. Eén woord in het Oeigoers kan dus zo goed als een hele Nederlandse zin uitdrukken. Enkele suffixen die vaak worden toegevoegd zijn bijvoorbeeld de persoon, het getal, naamval, en modaliteit. Wanneer een zelfstandig naamwoord vooraf wordt gegaan door een nummer of aantal, dan zal het zelfstandig naamwoord niet langer een suffix voor getal dragen. In plaats van het lidwoorden maakt het Oeigoers gebruik van aanwijzende voornaamwoorden. Een zelfstandig naamwoord wordt dus meestal aangewezen met “deze” of “die” in plaats van “de”. Wanneer het Nederlands het onbepaald lidwoord zou gebruiken, maakt het Oeigoers gebruik van het telwoord voor één. Voor bezittelijke voornaamwoorden gebruikt men ook een morfeem wat als suffix aan het zelfstandig naamwoord zit, in plaats van de losse woorden die men hiervoor in het Nederlands gebruikt. Daarnaast kent het Oeigoers geen onderscheid in grammaticaal geslacht van zelfstandige naamwoorden. In hey Oeigoers draagt het zelfstandig naamwoord een naamval. In totaal zijn er tien naamvallen, waaronder de In het Nederlands en Duits bekende nominatief, genitief, accusatief, en datief. Daarnaast maakt het Oeigoers gebruik van bijvoorbeeld een naamval die locatie aangeeft, de relatieve waardering van een actie, of geven een limiet van een bereik of actie aan. Bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden Het Oeigoers maakt onderscheid tussen gradable en ungradable bijvoeglijke naamwoorden. Gradable bijvoeglijke naamwoorden zijn relatief open voor interpretatie, zoals in het Nederlands: mooi, snel, duur, en heet. Bij deze woorden is er geen concrete, absolute waarde die het bijvoeglijk naamwoord met zich mee brengt. Ungradable bijvoeglijke naamwoorden hebben dit wel, zoals: kapot, bevroren, getrouwd. In het Oeigoers zijn er vier suffixen die bij gradable bijvoeglijke naamwoorden een gradatie of waardering van het bijvoeglijk naamwoord aangeven. Zo zou een woord als ‘mooi’ kunnen worden afgezwakt of versterkt door het toevoegen van een suffix. Het bijvoeglijk naamwoord wordt doorgaans voor het zelfstandig naamwoord gevoegd. Persoonlijke voornaamwoorden Het Oeigoers maakt, net als het Nederlands, gebruik van persoonlijke voornaamwoorden voor de 1e, 2e, en 3e persoon enkelvoud en meervoud. Daarnaast wordt er gebruik gemaakt van beleefdheidsvormen in de 2e persoon. Afhankelijk tussen de sociale afstand tussen de sprekers kan er worden gekozen voor een informele, beleefde, en respectvolle vorm van het voornaamwoord. Daarnaast wordt er op het werkwoord een suffix toegevoegd die correspondeert met het gebruikte persoonlijke voornaamwoord. Werkwoorden Op het werkwoord worden verschillende aspecten gereflecteerd, zoals tijd, aspect, mood. Ook dit wordt in de vorm van suffixen gedaan. Het werkwoord wordt gevormd door achter de stam het suffix voor tijd te plaatsen. Voor iedere tijd is er een los suffix, die door de klinkerharmonie verschillende vormen aan kan nemen. Wel blijft het suffix voor tijd gelijk ongeacht welke persoon het gaat, dit wordt namelijk door een apart suffix weergegeven. Zo is bijvoorbeeld het suffix voor de onvoltooid tegenwoordige tijd –(I)wat. Zoals te zien is in tabel 3 blijft dit altijd hetzelfde, al wordt het wel gevolgd door het bijpassende persoonssuffix uit tabel 4. |