Fonologie
Het Pasjtoe kent 33 medeklinkers en 15 klinkers (Tegey & Robson, 1996, p. 11-19). Het Pasjtoe heeft beperkte medeklinkerclusters in vergelijking met het Nederlands. Als eerste zullen de klinkers in het Pasjtoe beschreven worden, daarna volgt een analyse van de medeklinkers.
Klinkers In het Pasjtoe komen de volgende simpele klinkers voor: [i], [ɪ], [e], [ə], [a], [ā], [o], [u], [ʊ] Niet alle klinkers kunnen overal voorkomen in woorden. De [ɪ], [o], [e] en [ʊ] komen nooit voor aan het begin van woorden in het Pasjtoe, maar alleen aan het begin van geleende woorden. Bijvoorbeeld: ‘agency’ [eyjansay]. De klinker [a] wordt vaak uitgesproken als [ə] in niet-beklemtoonde lettergrepen. In alle dialecten veranderen de klinkers [e] en [o] in respectievelij een [i] en [u], als de klinker die daarop volgt een [i] of [u] is. Bijvoorbeeld: ‘ik doe’ [kégəm] en ‘hij doet’ [kígi]. Het Pasjtoe heeft, net zoals het Engels, ook complexe klinkers, genaamd diftongen. Diftongen worden in het Pasjtoe gevormd door een klinker + [y]/[w]: [ey]: als in het Engelse ‘play’ [əy]: geen Nederlandse of Engelse equivalent. Wordt alleen aan het einde van een woord gebruikt. [ay]: als in het Engelse ‘bite’ [āy]: geen Nederlandse of Engelse equivalent, bv. ‘God’ [khwdāy] [uy]: als in het Engelse ‘Huey’ [aw]: als in het Engelse ‘bow’ Medeklinkers Er zijn 33 medeklinkers in het Pasjtoe. De medeklinkers staan in tabel 1 weergegeven. De uitspraak van de medeklinkers uit Tabel 1 wordt hieronder nader besproken. |
Tabel 1. Medeklinkers aanwezig in het Pasjtoe. Voor een interactieve tabel ga naar https://www.ipachart.com/
Plofklanken
[p], [b], [t], [d], [k]: zelfde uitspraak als in het Nederlands.
[ʈ̣], [ɖ̣]: de tong wordt niet met het uitgestoken puntje van de tong tegen de tandvleesrichel geplaatst, zoals bij een Nederlandse [t] of [d], met een gekrulde tongpunt.
[g]: als in ‘good’.
[q]: komt alleen voor in geleende woorden uit het Arabisch en Perzisch en beïnvloedt de klank van klinkers. Wordt uitgesproken als een [k] maar dan vanuit dieper in de keel.
[ʔ]: als in ‘uh-oh’. Het is een niet-eigen klank van Pasjtoe. Komt alleen voor in geleende worden van het Arabisch en Perzisch, maar ook in geleende woorden uit andere talen. Bij mensen die zijn opgegroeid in een gebied waar intensief contact is met de taal Dari, komt deze klank niet voor.
Nasale klanken
[m], [n]: zelfde uitspraak als in het Nederlands.
[ŋ]: zelfde uitspraak als de [ng] in ‘springen’.
[ɳ]: geen vergelijkbare uitspraak gevonden, maar wordt geproduceerd met het midden van de tong tegen het midden van het gehemelte. Voor een voorbeeld van de uitspraak, zie de Interactive IPA Chart via deze link: https://www.ipachart.com/
Wrijfklanken
[f], [s], [z]: zelfde uitspraak als in het Nederlands.
[ʃ]: als in het Engelse ‘ship’.
[x]: het best te vergelijken met de Nederlandse ‘zachte G’ (Brabantse variant, niet de Limburgse). Voor een voorbeeld van de uitspraak, zie de Interactive IPA Chart via deze link: https://www.ipachart.com/
[χ]: als in het Duitse [ch] in ‘machen’.
[ɣ]: het best te vergelijken met de Nederlandse ‘harde G’. Voor een voorbeeld van de uitspraak, zie de Interactive IPA Chart via deze link: https://www.ipachart.com/
[ħ]: Het is een niet-eigen klank van Pasjtoe. Komt alleen voor in geleende worden. Mensen die zijn opgegroeid in een gebied waar intensief contact is met de taal Dari, gebruiken deze klank niet.
[h]: komt alleen voor aan het begin van woorden of lettergrepen, nooit in het midden of aan het eind. Is het beste te vergelijken met ‘aha’.
[ʕ]: Het is een niet-eigen klank van Pasjtoe. Komt alleen voor in geleende worden. Mensen die zijn opgegroeid in een gebied waar intensief contact is met de taal Dari, gebruiken deze klank niet.
Affricaten
[ts]: wordt geproduceerd door de tong tegen het midden van de boventanden te zetten. Variant van [t] maar dan met een s-klank erachter.
[dz]: wordt geproduceerd door de tong tegen het midden van de boventanden te zetten. Variant van [d] maar dan met een z-klank erachter.
[ch]: geen vergelijkbare klank gevonden, maar het is een palatale klank en is de stemloze variant van [j]. Lijkt op de [ch] in het Duitse woord ‘sprechen’.
Overige klanken
[w]: dit is een semi-klinker, het is de medeklinker-vorm van [u]. Vergelijkbaar met ‘water’.
[l]: zelfde uitspraak als in ‘later’.
[r]: zelfde uitspraak als in ‘rood’. Wordt geclassificeerd als een tap of trill.
[j]: dit is een semi-klinker, het is de medeklinkervorm van [i].
[ɽ]: geen vergelijkbare uitspraak gevonden. Voor een voorbeeld van de uitspraak, zie de Interactive IPA Chart via deze link: https://www.ipachart.com/
[p], [b], [t], [d], [k]: zelfde uitspraak als in het Nederlands.
[ʈ̣], [ɖ̣]: de tong wordt niet met het uitgestoken puntje van de tong tegen de tandvleesrichel geplaatst, zoals bij een Nederlandse [t] of [d], met een gekrulde tongpunt.
[g]: als in ‘good’.
[q]: komt alleen voor in geleende woorden uit het Arabisch en Perzisch en beïnvloedt de klank van klinkers. Wordt uitgesproken als een [k] maar dan vanuit dieper in de keel.
[ʔ]: als in ‘uh-oh’. Het is een niet-eigen klank van Pasjtoe. Komt alleen voor in geleende worden van het Arabisch en Perzisch, maar ook in geleende woorden uit andere talen. Bij mensen die zijn opgegroeid in een gebied waar intensief contact is met de taal Dari, komt deze klank niet voor.
Nasale klanken
[m], [n]: zelfde uitspraak als in het Nederlands.
[ŋ]: zelfde uitspraak als de [ng] in ‘springen’.
[ɳ]: geen vergelijkbare uitspraak gevonden, maar wordt geproduceerd met het midden van de tong tegen het midden van het gehemelte. Voor een voorbeeld van de uitspraak, zie de Interactive IPA Chart via deze link: https://www.ipachart.com/
Wrijfklanken
[f], [s], [z]: zelfde uitspraak als in het Nederlands.
[ʃ]: als in het Engelse ‘ship’.
[x]: het best te vergelijken met de Nederlandse ‘zachte G’ (Brabantse variant, niet de Limburgse). Voor een voorbeeld van de uitspraak, zie de Interactive IPA Chart via deze link: https://www.ipachart.com/
[χ]: als in het Duitse [ch] in ‘machen’.
[ɣ]: het best te vergelijken met de Nederlandse ‘harde G’. Voor een voorbeeld van de uitspraak, zie de Interactive IPA Chart via deze link: https://www.ipachart.com/
[ħ]: Het is een niet-eigen klank van Pasjtoe. Komt alleen voor in geleende worden. Mensen die zijn opgegroeid in een gebied waar intensief contact is met de taal Dari, gebruiken deze klank niet.
[h]: komt alleen voor aan het begin van woorden of lettergrepen, nooit in het midden of aan het eind. Is het beste te vergelijken met ‘aha’.
[ʕ]: Het is een niet-eigen klank van Pasjtoe. Komt alleen voor in geleende worden. Mensen die zijn opgegroeid in een gebied waar intensief contact is met de taal Dari, gebruiken deze klank niet.
Affricaten
[ts]: wordt geproduceerd door de tong tegen het midden van de boventanden te zetten. Variant van [t] maar dan met een s-klank erachter.
[dz]: wordt geproduceerd door de tong tegen het midden van de boventanden te zetten. Variant van [d] maar dan met een z-klank erachter.
[ch]: geen vergelijkbare klank gevonden, maar het is een palatale klank en is de stemloze variant van [j]. Lijkt op de [ch] in het Duitse woord ‘sprechen’.
Overige klanken
[w]: dit is een semi-klinker, het is de medeklinker-vorm van [u]. Vergelijkbaar met ‘water’.
[l]: zelfde uitspraak als in ‘later’.
[r]: zelfde uitspraak als in ‘rood’. Wordt geclassificeerd als een tap of trill.
[j]: dit is een semi-klinker, het is de medeklinkervorm van [i].
[ɽ]: geen vergelijkbare uitspraak gevonden. Voor een voorbeeld van de uitspraak, zie de Interactive IPA Chart via deze link: https://www.ipachart.com/